Chùa Bà Bụt với hệ thống tượng pháp đa dạng, đặc sắc
Nguyên xưa chùa Bà Bụt có tên gọi là Chùa Thượng Thọ. Truyền thuyết kể rằng, xưa kia, tại bến đò Trung Lở ngần chùa Thượng Thọ có cô lái đò rất đẹp và duyên dáng. Vào một buổi trưa có một thanh niên trong làng đi ngang qua, thấy cô lái đò xinh đẹp liền buông lời trêu ghẹo. Cô lái đò bỗng nhiên biến hoá thành Phật Bà 12 tay ngồi lên đầu người thanh niên và bắt anh đội vào một lùm cây xanh. Đến nơi anh ta thấy đầu nhẹ bỗng, một đám mây ngũ sắc đang từ từ bay lên trời. Cũng từ đó nhân dân đổi tên chùa Thượng Thọ thành chùa Tiên Tích và dân gian thường gọi là chùa Bà Bụt.
Sử sách lưu truyền, thời kỳ Lý Nhật Quang (con trai thứ 8 vua Lý Thái Tổ) được bổ làm Tri châu Nghệ An, ông đã tổ chức khai hoang mở đất, xây dựng và phát triển kinh tế. Phật Bà Quan Âm ở chùa Bà Bụt đã phù giúp Lý Nhật Quang gặp nhiều thuận lợi, may mắn.
Trong quá trình chinh phạt quân Chiêm Thành, Lý Nhật Quang được Phật Bà Quan Âm linh ứng phù giúp cho ông đánh giặc thắng lợi. Tương truyền, Lý Nhật Quang đi đánh giặc Lão Qua, bị trọng thương, ngựa về đến Bạch Đường, thôn Thượng Thọ (nay là xã Lam Sơn) có bà Tiên (ở Tiên Tích Tự) báo với ngài rằng: "Quả Sơn là nơi địa linh, muôn đời có thể hoá thân ở xứ ấy".
Nghe lời bà Tiên, Ngài về đến Quả Sơn thì qui hoá. Quan quân bèn xây dựng phần mộ lập đền ở Quả Sơn. Do đó hàng năm có tục lễ "nghinh xuân" vào ngày 20 tháng Giêng, rước di tượng Lý Nhật Quang từ đền Quả Sơn đến chùa Bà Bụt lễ tạ long trọng.
Ngôi chùa được nhân dân xây dựng năm 1007, trên một mảnh đất rộng, phía trước là sông Lam hiền hoà, thơ mộng. Phía sau, chùa tựa lưng vào chân núi Hội như một bức tường thành bảo vệ, che chắn giúp ngôi chùa vượt qua bao biến thiên của lịch sử để trường tồn với thời gian. Lối kiến trúc cổ đã có từ ngàn năm, ngôi chùa mang một vẻ đẹp độc đáo và riêng nhất.
Nét cổ kính của ngôi chùa Bà Bụt gần 1000 năm tuổi.
Không có sự hoàng tráng uy linh của vẻ bề ngoài nhưng bên trong lại tiềm ẩn một vẻ đẹp kỳ bí và linh thiêng. Sự tinh xảo trong nghệ thuật điêu khắc, sự khác biệt trong cấu trúc, sự sâu sắc trong các tầng nghĩa của mỗi chi tiết, hoạ tiết trang trí đã mang đến cho chùa Bà Bụt một sức hấp dẫn lạ kỳ đối với người dân trong vùng cũng như du khách thập phương. Đúng như lời hai câu đối ở cột hiên trước:
"Thắng cảnh hảo chung thiên địa chí,
Danh lam biệt chiến cổ kim kỳ"
Tạm dịch là:
"Cảnh tuyệt đẹp, trời đất hun đúc chốn này,
Hội danh lam xưa nức tiếng lạ kỳ"
Lời thơ vừa ngợi ca vẻ đẹp ngôi chùa vừa ngợi ca vẻ đẹp một vùng đất địa linh với thế núi, dáng sông hữu tình hữu ý. Bước chân vào nhà bái đường ta bắt gặp một bức phù điêu chạm trổ tinh tế với những đường nét hoa văn cổ xưa. Trên bức phù điêu có, hình chín con rồng hướng vào nhau uốn lượn, tạo sự uy nghiêm và độc đáo. Trên các bờ giải, bờ nóc được đắp hoạ tiết trang trí cũng bằng hình ảnh tượng trưng là con rồng. Song rồng ở đây được nghệ nhân thể hiện chỉ một con với đầy đủ bộ phận: đầu, mình, đuôi uốn rất mềm mại, đẹp mắt.
Tại chùa, còn lưu giữ được một hệ thống tượng cổ (22 pho) bằng gỗ, sơn son thếp vàng, đa dạng về loại hình, kích thước, đặc sắc về cấu tạo, nghệ thuật chế tác.
Trên bức hoành phi của cung thờ có dòng chữ hán to là tên của chữ của ngôi chùa: “Tiên tích tự” có nghĩa là dấu tích bà tiên bà bụt. Và bốn chữ “Phật nhật tăng hy” được khắc ở phía trên bức hoành phi có nghĩa là “trời Phật toả sáng” đã cho thấy lòng tin cũng như sự tích về chùa bà Bụt là hoàn toàn có thật trong lòng dân chúng và được họ thần thánh hoá bằng chính sự ngưỡng vọng tâm linh từ bao đời nay của người dân xã Lam Sơn cũng như du khách thập phương.
Tồn tại qua cả nghìn năm lịch sử và còn lưu giữ được một hệ thống tượng pháp đặc sắc, chùa Bà Bụt được đánh giá là một trong những ngôi chùa cổ kính, nổi tiếng ở xứ Nghệ - điểm đến chiêm bái, tham quan hấp dẫn của phật tử và du khách.
Có thể nói chùa Bà bụt là một trong những ngôi chùa cổ bậc nhất và có số lượng các pho tượng lớn với 28 bức. Trong đó có nhiều pho tượng cổ quý, đặc biệt là tượng Phật Bà quan âm 12 tay, và tượng cửu Long…
Tượng Cửu Long được đặt ở giữa ngay hàng thứ nhất của cung thờ. Tựợng đứng trên đài sen, tay trái chỉ lên trời, tay phải chỉ xuống đất. Vành hào quang toả ra xung quanh thân tượng được tạo bởi 9 con rồng. Tượng trưng cho 9 dòng sông, chín ngọn núi, và chín dòng họ vua hùng hay nói đúng hơn 9 con rồng này thể hiện cho dòng giống con rồng cháu tiên của người dân Việt Nam từ thủa hồng hoang.
Pho tượng Phật sơ sinh đứng trên đài sen bao quanh là vòng cửu long với 9 con rồng đang phun nước. Đây cũng được cho là một pho tượng cổ đẹp, độc đáo của chùa.
Chùa Bà Bụt là nơi hội tụ tượng pháp của nhiều đền, chùa quanh vùng, do đó trong chùa còn có tượng thần, thánh, tổ sư…
Độc đáo bức tượng Đầu người đội Phật ở chùa Bà Bụt
Tượng Phật Bà quan âm Đầu người đội Phật là pho tượng cổ duy nhất còn sót lại từ ngày ngôi chùa được xây dựng, tính đến nay đã gần 1000 năm. Bức tượng Đầu người đội Phật cao tầm 1,2m được bài trí nơi trang trọng nhất, tuy nhiên do đầu người nằm thấp dưới đáy tượng Phật Bà nên ít người nhìn thấy toàn cảnh trọn vẹn của bức tượng cổ. Chỉ khi vào sâu trong nội điện, luồn người đi qua các bức tượng khác mới thấy rõ đầu người đội tượng Phật Bà.
Tượng cao khoảng 1,2m, gồm đầu tượng đội mũ hoa, thân tượng tạc theo kiểu ngồi thiền trên tòa sen, đội tượng là một đầu quỷ hình người dữ tợn có 2 cánh tay nâng tòa sen.
Đầu người đàn ông với 2 cánh tay chống đỡ tượng Phật phía trên.
Tượng Phật bà Quan Âm 12 tay được xem là một trong những pho tượng cổ nhất của chùa, phản ánh được sự tích hình thành chùa, cũng như mối quan hệ khăng khít giữa chùa Bà Bụt và đền Quả Sơn thờ Uy Minh Vương Lý Nhật Quang ở xã Bồi Sơn.
Trên thân tượng Phật bà có 12 tay, trong đó 8 tay (mỗi bên 4 tay) giơ lên cao, 2 tay đan chéo trước bụng, theo kiểu ngồi thiền và 2 tay khép hờ hai bên, chỉ. So với một số pho tượng cổ nhiều tay ở các chùa trong tỉnh, bố cục, cấu trúc của tượng Phật bà Quan Âm 12 tay ở chùa Bà Bụt khá đặc biệt.
Bức tượng độc đáo “đầu người đội Phật” được tạc bằng chất liệu gỗ mít.
Tượng Phật Bà với khuôn mặt dịu hiền, đức độ. Cánh tay với nhiều tư thế nhưng vẫn thể hiện đựoc sự thon thả mềm mại. Chân tượng khoanh tròn trên đài sen. Và đội đài sen là một đầu quỷ hình người hung giữ. Điều này thể hiện sự quy thuận của cái ác và cũng đúng như câu chuyện kể trong truyền thuyết về sự tích ngôi chùa. Từ hình dáng đến các chi tiết chạm trổ làm pho tượng toát lên vẻ thánh thiện, thanh cao và đức độ mà ngươi phàm trần không bao giờ có được. Cũng chính sự thánh thiện đó đã khiến cho các Phật tử mỗi khi đến chùa, tâm hồn bất chợt nhẹ nhàng và thư thái.
Ngoài bức tượng Đầu người đội Phật, chùa Bà Bụt hiện có nhiều bức tượng Phật độc đáo chạm rồng trên vai áo, khiến nhiều nhà nghiên cứu, nhân dân gần xa không khỏi ngạc nhiên, trầm trồ.
