Những bài học rèn nhân cách của người Việt xưa

Có lẽ xuất phát từ một xã hội thuần nông, kinh tế còn nghèo nàn nên cũng ảnh hưởng và tác động nhiều tới đời sống con người Việt Nam. Nhưng không vì thế mà ông bà ta xưa quên nếp sống văn hóa. Văn hóa và bản sắc Việt với những điều tốt đẹp được hun đúc và gìn giữ hàng ngàn năm. Trong bài viết này tôi chỉ xin nói về những quan niệm và cách sống, giao tiếp, ứng xử của người xưa để thấy những người “chân đất”, để thấy ông cha ta rèn luyện nhân cách và nếp sống như thế nào?

Cha ông ta có những quan điểm sống rất sâu sắc và chí tình:

Đói cho sạch, rách cho thơm; Giấy rách phải giữ lấy lề: Nghèo, đói nhưng phải lấy lễ nghĩa, đạo đức làm trọng. Nhưng bây giờ thói hư tật xấu không những bắt nguồn từ nghèo đói mà kể cả từ sự giàu có nữa. Ví như tính tham lam, thiếu ý thức của một bộ phận người Việt, mua bán gian lận, sinh hoạt bê tha, xả rác bừa bãi … đâu có kể giàu nghèo.

Ăn trông nồi, ngồi trông hướng; Miếng ăn miếng nhục; Miếng ăn quá khẩu thành tàn…Các cụ dạy về văn hóa ăn uống rất sâu xa. “Ăn” là một bản năng nhưng cũng phải học, học hàng ngày. Ăn uống phải nhìn xung quanh, không chỉ biết có bản thân mình, phải biết giữ ý tứ, thể diện. Không thể để bị khinh, để mang nhục chỉ vì miếng ăn. Ra nước ngoài mới bộc lỗ rõ điều này.

Học ăn, học nói, học gói, học mở: Từ việc ăn, cho đến việc nói và làm; đều phải học, không có gì tự nhiên mà đến. Đi nước ngoài lại càng phải học vì văn hóa, nếp sống, cách nghĩ khác nhau. Mà học thì không quá khó, chỉ cần mình có ý thức học hỏi và chịu khó quan sát thì mình có thể làm được như họ. Như ăn tiệc, như xếp hàng, như giao tiếp ứng xử với người nước ngoài, như giữ gìn trật tự, vệ sinh nơi công cộng…

Uốn cây từ thuở cây non, dạy con từ thuở con còn thơ ngây: Đây là một bài học cho các bậc cha mẹ, nhà trường trong việc dạy dỗ con cái. Vậy để hình thành nếp sống văn hóa, thói quen tốt thì gia đình và nhà trường, xã hội phải dạy dỗ trẻ ngay khi còn nhỏ. Người lớn cũng thấy được sự ảnh hưởng của mình để làm gương cho trẻ em. Như vậy thì những thói hư tật xấu làm sao có đất để tồn tại?

Tiên học lễ, hậu học văn: Đề cao lễ nghĩa, đạo đức của con người mà ta cần phải học trước khi học về kiến thức. Đây là cái gốc để hình thành nhân cách tốt của mỗi con người, và rộng ra của một xã hội văn minh. Đi một đàng học một sàng khôn: Càng được đi ra ngoài xã hội, ra thế giới càng có cơ hội để học tập, học những điều tốt, điều hay; để từ bỏ những thói hư, tật xấu như các bạn đã nói.

Trên kính, dưới nhường; tôn sư trọng đạo: Đó là bài học về ứng xử với những người xung quanh, đó là một trật tự xã hội mà con người phải tuân thủ. Nó thật khác biệt với những gì diễn ra mà chúng ta thấy như cảnh cha con, anh em, thầy trò cãi cọ chửi bới, đối xử tệ bạc, thậm chí đâm chém lẫn nhau bất chấp đạo lý; cảnh chen lấn xô đẩy nơi công cộng bất chấp luật lệ… Nhà sạch thì mát, bát sạch ngon cơm: Dạy con cháu ý thức vệ sinh, gọn gàng ngăn nắp, hình thành thói quen tốt sẽ có tác động tốt đến đời sống của gia đình (rộng ra là xã hội).

Còn rất nhiều quan niệm, cách răn dạy của ông bà ta đối với con cháu để mong muốn con cháu mình được học tập và áp dụng trong cuộc sống để cuộc sống đẹp hơn, tốt hơn. Như các câu: Lá lành đùm lá rách; Kim vàng ai nỡ uốn câu, người khôn ai nỡ nói nhau nặng lời; Cá không ăn muối cá ươn, con cưỡng cha mẹ trăm đường con hư; Không thầy đố mày làm nên; Gần mực thì đen, gần đèn thì rạng…

Các cụ xưa tuy nghèo thật nhưng luôn có lòng tự trọng: Đói cho sạch, rách cho thơm. Những quan niệm sống xưa cho đến nay vẫn còn nguyên giá trị. Thiết nghĩ, văn hóa không phân biệt giàu nghèo. Thực tế cuộc sống đã chứng minh người giàu không có nghĩa là có văn hóa và ai bảo người nghèo thì không có văn hóa? Giữa người nghèo, hoặc ít tri thức xấu tính và người giàu hoặc trí thức đầy mình xấu tính thì ai đáng chê cười hơn? Nhiều ý kiến cho rằng trước đây người Việt ra nước ngoài không bị coi thường như bây giờ, vậy nguyên nhân do đâu?

Tôi tự hào vì mình là người Việt với một truyền thống văn hóa, đạo lý tốt đẹp. Nhưng tôi thấy xấu hổ vì những tính xấu của người Việt. Bạn đừng tự ái vì những bài viết chê trách người Việt xấu tính vì liều “thuốc đắng” đó  là sự thật. “Thuốc đắng dã tật sự thật mất lòng”, thà rằng “mất lòng trước nhưng được lòng sau”, người xưa nói thế quả không sai đâu.

Việt Nam ta còn nghèo, về kinh tế còn phải phấn đấu nhiều. Nhưng văn hóa, văn minh thì không thể không học tập. Xã hội ta vẫn nhiều những con người, những hành vi, nghĩa cử đẹp; vẫn nhiều những cái hay cái đẹp. Biết hay để học biết nhục để sửa, vậy nên ta phải học, học người xưa, người nay, học thế giới xung quanh thì mới ngẩng cao đầu được.

Độc giả: Chí Minh