Bí ẩn chưa giải về 500 ngôi mộ Hời trên núi ở Phú Yên

“Mục sở thị” 500 ngôi mộ cổ

Dân quanh vùng lâu nay vẫn quen gọi khu mộ cổ này là khu mộ Hời (Chăm). Ở lưng chừng núi chỉ có lác đác vài ngôi mộ, nhưng càng lên cao, càng dày đặc. Tổng số mộ trên núi A Man khoảng 500 ngôi, tất cả đều được phủ bên ngoài một lớp hợp chất vôi cát dày.

Tại một số ngôi mộ bị bong tróc lớp hợp chất ở bề mặt, có thể nhận thấy vật liệu xây dựng chủ yếu là đá. Đây là loại đá tự nhiên, không qua gia công, được thu nhặt ở quanh vùng. Loại đá này có rất nhiều ở các triền núi nơi đây. Ở một số ngôi mộ có các mảnh gốm trộn lẫn trong khối kết dính, xuất lộ lên bề mặt, có độ dày 1cm và rất rắn chắc.

Theo tìm hiểu của chúng tôi, 500 ngôi mộ cổ này có bốn dạng gồm loại hình yên ngựa (dân địa phương gọi là kiều ngựa), loại hình mai rùa, loại hình mái nhà, loại hình búp sen. Trong đó, loại hình yên ngựa khá phổ biến và mặt trước của các ngôi mộ được trang trí nhiều dạng hoa văn thể hiện hình tượng tứ bình, tùng hạc. Một số mộ được xây tường bao và bình phong phía trước. Loại hình mái nhà tuy không phổ biến, nhưng được trang trí khá công phu bằng hoa văn.

Tất cả các ngôi mộ đều gối đầu về hướng Tây và Tây Bắc (đỉnh núi), chân mộ hướng về phía Đông và Đông Nam (chân núi). Trên trụ biểu nhiều ngôi mộ có một số vết tích nét khắc chữ Hán, nhưng hầu hết nét chữ bị bào mòn, không nhận biết được. Tất cả các bia mộ đều bị đục phá hoặc không làm bia mộ, không để cho thế hệ sau biết danh tánh những người dưới mộ.

Lý giải về việc các bia mộ đều bị đục phá hoặc không làm bia mộ, có ý kiến cho rằng vì ở giai đoạn các thế kỷ XVII - XVIII, vùng đất Phú Yên có nhiều biến động, chiến tranh xảy ra liên miên nên khi xây mộ phần người ta không tạo bia hoặc nếu có tạo bia thì sau đó cũng đục phá để tránh tình trạng trả thù bằng hình thức quật mồ mả của người quá cố.

Đã có nhiều ý kiến khác nhau trong cộng đồng dân cư và các nhà nghiên cứu về 500 ngôi mộ cổ này. Có người cho rằng đó là khu mộ cổ của bà con người Chăm, có người nói rằng đó là khu mộ cổ của bà con người Hoa. Ông Võ Thanh Tùng (78 tuổi) người đã sống ở đây gần 30 năm cho biết, từ ngày tới đây, ông không hề thấy có người đến viếng và tảo mộ. Trong xã, cũng không ai cho đấy là tổ tiên của mình. Dân các xã quanh vùng, cũng là những khu dân cư rất lâu đời, đều cho đấy là khu mộ của người Chăm xưa, là lớp người đầu tiên có mặt tại đây.

Ngoài ra, theo một số kết quả khảo cổ lâu nay tại vùng hạ lưu sông Cái (1 trong 3 con sông lớn nhất ở Phú Yên), đây còn là cửa ngõ về kinh tế và hình thành nhiều khu dân cư sầm uất, với lợi thế giao lưu, buôn bán và sản xuất. Không ít người Hoa đã tìm đến và an cư lạc nghiệp tại đây. Do vậy, một số nhà nghiên cứu lịch sử Phú Yên đã đưa ra giả thuyết khu mộ vô danh trên là của những người Hoa.

Khu mộ thuộc lực lượng của Nguyễn Ánh?

Theo nhà nghiên cứu Nguyễn Hoài Sơn - Chủ tịch Liên hiệp các Hội khoa học kỹ thuật Phú Yên, tác giả công trình nghiên cứu khoa học “Di sản văn hóa đá Phú Yên”, 500 ngôi mộ này không có một yếu tố nào thuộc về văn hóa mộ táng của người Chăm và người Hoa, mà hoàn toàn là văn hóa mộ táng của người Việt.

Dù rất độc đáo nhưng nó vẫn mang đậm dấu ấn văn hóa thuần Việt từ phong thủy dân gian trong mai táng, đến hoa văn trang trí, cách thức bài trí, cách thức lập mộ. 500 ngôi mộ cổ có 4 loại hình nhưng đều có hình dáng khác nhau, không ngôi mộ nào giống ngôi mộ nào, quy mô từng ngôi mộ tùy thuộc vào vị trí xã hội của người nằm dưới mộ lúc sinh thời.

Tìm hiểu về lịch sử hơn 400 năm của Phú Yên và xa hơn nữa, ông Sơn cho rằng, những ngôi mộ này được xây dựng cuối thế kỷ XVIII, bởi có cùng cách thức xây dựng với một số ngôi mộ cổ ở Phú Yên của các dòng họ đã được xác định chính xác niên đại. Ông cho rằng, những người nằm dưới 500 ngôi mộ cổ thuộc lực lượng của chúa Nguyễn Ánh trong những trận chiến khốc liệt với nhà Tây Sơn từ năm 1793 - 1801.

Theo đó, sau khi vua Quang Trung băng hà (năm 1792), chúa Nguyễn Ánh tận dụng thời cơ, cử danh tướng Tôn Thất Hội đem đại quân đánh chiếm Phú Yên. Tháng 3/1794, vua Cảnh Thịnh (nối nghiệp vua Quang Trung) cử Thái úy Nguyễn Văn Hưng chỉ huy 4 vạn quân đánh lấy lại Phú Yên và hợp quân với danh tướng Trần Quang Diệu đánh thành Diên Khánh. Chỉ 2 tháng sau, chúa Nguyễn Ánh huy động lực lượng hùng mạnh chiếm đóng cửa biển Xuân Đài và chiếm giữ Phú Yên.

Đến tháng 11/1794, quân Tây Sơn do Tổng quản Trần Quang Diệu và Tư lệ Lê Trung chỉ huy đã quét sạch quân chúa Nguyễn ở Phú Yên và truy kích đến thành Diên Khánh. Tháng 3/1797, chúa Nguyễn Ánh huy động đại binh đánh Phú Yên và Quy Nhơn. Tháng 5/1799, chúa Nguyễn Ánh cử danh tướng Nguyễn Văn Thành đem quân chiếm Phú Yên và tháng 7/1799 chiếm được thành Quy Nhơn, đổi tên là thành Bình Định.

Đầu năm 1800, hai danh tướng Tây Sơn là Trần Quang Diệu và Võ Văn Dũng đánh lấy lại thành Bình Định. Hàng tướng Phạm Văn Điềm (tướng cũ Tây Sơn) đem Phú Yên về với Tây Sơn, đặt Phú Yên trong thế tử chiến chống lại quân Nguyễn Ánh.

Tháng 6/1800, chúa Nguyễn Ánh cử tướng Nguyễn Đức Xuyên đem quân đánh Phú Yên. Danh tướng Tây Sơn Trần Quang Diệu cử Đại đô đốc Đào Cổng Giản đem quân hổ đầu tinh nhuệ nhất vào Phú Yên hợp với tướng Phạm Văn Điềm phòng thủ Phú Yên. Chúa Nguyễn Ánh huy động tinh binh mãnh tướng tiến công Phú Yên, thế trận giằng co rất ác liệt.

Mộ táng loại hình mai rùa ở núi A Man.

Đến tháng 3 và tháng 4/1801, Tham đốc Tây Sơn Phạm Văn Điềm phản công, làm chủ đất Phú Yên. Tháng 7/1801, chúa Nguyễn Ánh huy động đại quân từ Phú Xuân tiếp cứu Nguyễn Văn Thành ở Phú Yên, đánh bại quân Tây Sơn, hoàn toàn làm chủ đất Phú Yên.

Trong 8 năm (từ 1793 - 1801), Phú Yên là chiến trường khốc liệt nhất trong cuộc tương tranh giữa hai lực lượng Tây Sơn và Nguyễn Ánh. Chiến trường trọng tâm là cửa biển Xuân Đài, dọc dòng sông Cái và Bảo La Hai. Phú Yên thay ngôi đổi chủ liên tục giữa hai lực lượng tương tranh.

Nhà nghiên cứu Nguyễn Hoài Sơn cho biết: “Trong các trận chiến khốc liệt đó, các tướng tá của chúa Nguyễn Ánh tử trận đã được bí mật chôn cất trên núi A Man soi xuống dòng sông Cái, đầu hướng về nam để vọng về nhà vua và căn cứ địa ở Gia Định, Diên Khánh. Đại bộ phận tướng tá bỏ mình được xây mộ hình yên ngựa là phương thức cách điệu da ngựa bọc thây ở sa trường”.

Cần giải mã và tu tạo

Dù cho rằng những người nằm dưới 500 ngôi mộ cổ thuộc lực lượng của chúa Nguyễn Ánh nhưng ông Sơn cho rằng đây cũng chỉ là giả thuyết có những luận cứ đáng tin cậy. Còn lý giải những bí ẩn của 500 ngôi mộ cổ thì cần tiến hành khảo cổ để sáng tỏ tất cả.

“Rất mong các cơ quan chức năng lưu tâm giải mã di tích khảo cổ 500 ngôi mộ cổ trên núi A Man để làm sáng tỏ các giá trị văn hóa, lịch sử, tâm linh.... Tuy nhiên, trước mắt cần tu tạo các ngôi mộ, tạo một điểm hấp dẫn cho du khách và bà con địa phương đến để tận mắt chiêm ngưỡng văn minh mai táng của tiền nhân, một dạng công viên nghĩa trang của tiền nhân ở những thế kỷ trước”, ông Sơn cho biết.